به طورکلي رقم یا امضا نمايانگر حضور هنرمند در اثر و گونهاي از خود- انعکاسي است. در تاریخ هنر ایران نقاش ميکوشيد تا کمترين نشانه را از حضورش بر جاي بگذارد. رقمزني در نگارگري ايراني که در سده هفتم هجری آغاز شده بود از اواخر سده دهم هجری به امري مرسوم و متداول تبدیل شد، در مکتب اصفهان و با رضا عباسي پا به عرصهاي جديد نهاد.
قدیمیترین امضا/ رقم در هنر نگارگری ایران متعلق به چه زمانی است؟
نسخه- نگارههای ایرانی بخش عمدهای از هویت خود را مرهون چند عامل اساسی هستند. نخستین عامل هویتبخش، مؤلفان اثر در مقام شاعر، عارف، یا عالمی هستند که اثر مزبور را تألیف نمودهاند. در این مورد میتوان به شاهنامه فردوسی، خمسه نظامی، عجایب المخلوقات قزوینی، معراجنامه میرحیدر و بسیاری دیگر اشاره کرد. عامل دوم امیران، حاکمان و پادشاهانی هستند که نظر حسنشان بر کتابهایی خاص بوده است که دستور به کتابآرایی و مصورسازی آنها دادهاند. از این میان میتوان به شاهنامه شاهتهماسبی، شاهنامه بایسنقری، مثنوی همای و همایون خواجوی کرمانی (در دربار سلطان احمد جلایر)، جامعالتواریخ خواجه رشیدالدین فضلاله همدانی و دیگر آثار اشاره کرد که در دورههای مختلف تاریخی در کتابخانه- کارگاههای سلطنتی تولید شدهاند؛ و عامل سوم گروه هنرمندانی که این آثار را با توجه به محتوا و مضمون هر نسخه، در کتابخانه- کارگاه سلطنتی کتابآرایی و مصورسازی نمودهاند. در دو عامل نخست به صراحت نام مؤلف و یا سفارشدهنده بر همگان روشن است، اما در مورد عامل سوم گاه اطلاعات کاملی از هنرمندان به وجودآورنده اثر در دسترس است و گاه هیچ نشانی از هنرمندان این آثار یافت نمیشود؛ که در این مورد تنها میتوان با تکیه بر شناخت و دانش پیشینی از شیوه و سبک به کار رفته در خلق آثار و همچنین نوع نسخهنگاری، شیوه خط و به کارگیری رنگ و قلمگیریها و دیگر عوامل تنها به حدس و گمان به شناخت هنرمندان اثر نائل آمد. آن جایی که در یک اثر نامی از هنرمندان به میان میآید نقش رقم یا امضا در نگاره بسیار پررنگ است و یا در انجامه هر نسخه که نام کاتب و سفارشدهنده و زمان پایان کتابت تحریر شده است و گاه نیز در برخی از انجامهها از نام تذهیبگر اثر نیز سخنی به میان میآید. بسیاری از پژوهشگران هنر، جنید را نخستین نقاش ایرانی میدانند که جرئت کرد امضای خود را پای یکی از نگارههای نسخه دیوان خواجوی کرمانی بگذارد. جنید به نام ارباب خود سلطان احمد جلایر خود را سلطانی نامیده است. نگاره تاجگذاری همایون در مراسم عروسی یکی از نگارههای مزبور دیوان خواجوی کرمانی امضای جنید السلطانی دارد که مؤید مقام معتبر جنید در دربار سلطان احمد است. پژوهشهای جدید با توجه به بررسی هشت نگاره از نگارگرانی چون جنید سلطانی، احمدموسی، میر دولتیار، میرخلیل، سلطان اویس جلایری و عبدالمؤمن بن محمدالنقاش الخویی که رقم آثارشان از سال 798 قمری (774 خورشیدی) تا اواسط قرن هفتم (650 قمری) را شامل میگردد نشان میدهد که باید برداشتی تازه از نام نخستین نگارگری داشت که مفتخر به رقم زدن اثرش شده است. بنابراین باید این ادعا که جنید نخستین نقاشی بوده است که به فرمان سلطان احمد جلایر نگارهاش را امضا زده است باطل دانست. این پژوهش جدید نشان میدهد قدیمیترین نگاره دارای امضاء به عبدالمؤمن بن محمد النقاش الخویی تعلق دارد که در کتاب ورقه و گلشاه، با خط نسخ و به رنگ سفید امضاء شده است به تاریخ حدود 650 قمری (حدود 630 خورشیدی).
امضا/ رقم رضا عباسی چگونه بود؟
رضا عباسی از بزرگترین نگارگران تاریخ ایران است که در دوره صفوی زیست و آغازگر برهه نوینی در نگارگری ایران گردید. آثار او سرمشق شاگردان فراوانش شد و به دلیل اهمیت او در تاریخ معاصر نیز آثار تقلبی فراوانی به او نسبت داده شده است. برای شناخت امضای او، این بخش میتواند مفید باشد. ميتوان رقمهاي اين هنرمند را به دو دورة کلي تقسيم نمود: از آغاز کار هنري او در ۹۹۳ تا ۱۰۱۸ قمری (963 تا 988 خورشیدی)؛ از ۱۰۱۸ تا پايان عمر وي در ۱۰۴۴ قمری (988 تا 1013 خورشیدی).
الف) رقمهاي دورة نخست: در توصيف کلي ارقام دورة نخست بايد گفت که با خطي ريز، فشرده و نه چندان خوش نگاشته شدهاند و در صفحه چشمگير نيستند. رقم در تمامي اين آثار ديده نميشود؛ بدين ترتيب که از مجموع ۵۰ اثري که مربوط به اين بازة زماني و از آن رضا دانستهاند، يازده اثر فاقد رقم هستند و پنج اثر به نام فرد ديگري رقم خوردهاند. رقمهايي که نام رضا را دارند نيز يکدست و يکنواخت نيستند و در آنها از عبارات گوناگوني استفاده شده است: «مشق کمترين آقا رضا»، «آقا رضا»، «مشقه آقا رضا»، «قلم فقير آقا رضا»، «مشقه رضا»، «راقمه رضا» و «مشق کمترين رضا». در سه اثر از اين دوره عنوان «عباسي» در رقم به چشم ميخورد که عبارت يکي از آنها «راقمه رضا عباسي» و عبارت دو ديگر «رقم کمينه رضاي (ء) عباسي» است.
ب) رقمهاي دورة دوم: رقمهاي دورة دوم يعني از ۱۰۱۸ تا ۱۰۴۴ قمری (988 تا 1013 خورشیدی)، همچون رقمهاي امروزي، از جهت صورت نگارش کاملاً متشخص هستند، بدين ترتيب که عبارت «رقم کمينه رضاء عباسي»، با آن هيأت ويژه، در تمامي آثار مرقوم حضور مييابد: خط نستعليق نسبتاً درشت و خوشنويسانه با اندک اثري از شکستگي؛ حرف «ي» کشيده در ميانة واژة «کمينه»؛ نام هنرمند با حرف «ر» شکستة متصل به «ضا» و همزة آخر؛ واژة «عباسي» با «ي» آخر متصل معکوس کشيده و علامت اشباع يائي زير آن. در اثري با عنوان اتود پرنده، دو واژة «فقير» و «حقير» نيز در عبارت گنجانده شده است.